Opinia Krajowej Rady Sądownictwa z dnia 7 października 2025 r. w przedmiocie projektu ustawy o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (UD206)

OPINIA
KRAJOWEJ RADY SĄDOWNICTWA
z dnia 7 października 2025 r.

w przedmiocie projektu ustawy o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (UD206)

Krajowa Rada Sądownictwa, po zapoznaniu się z projektem ustawy o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (UD206), przedstawionym przy piśmie Sekretarza Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości z dnia 25 marca 2025 r. (znak: DL-IV.4601.11.2024), opiniuje go negatywnie jako sprzeczny z podstawowymi zasadami ustrojowymi.

Przedłożony do zaopiniowania Krajowej Radzie Sądownictwa projekt ustawy o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (z dnia 21 stycznia 2025 r.) zawiera propozycje zmian przepisów regulujących ustrój i funkcjonowanie sądownictwa w trzech zasadniczych obszarach.
Po pierwsze, przewidziano w nim szereg rozwiązań, których celem jest modyfikacja regulacji normujących skład i kompetencje organów sądów oraz ustrój samorządu sędziowskiego. Po drugie, proponowane są istotne zmiany o charakterze materialnoprawnym i instytucjonalnym w obrębie odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów. Po trzecie, projekt przewiduje również nowe rozwiązania odnoszące się do asesorów sądowych.
Oprócz wskazanych powyżej kwestii w opiniowanym projekcie zawarto propozycje zmian dotyczących obowiązującego obecnie zakazu weryfikacji statusu organów państwa w ramach działalności sądów i dopuszczalnych od niego wyjątków oraz obowiązku złożenia oświadczenia o członkostwie w zrzeszeniach, pełnieniu funkcji w organach fundacji oraz członkostwie w partii politycznej.
Już na wstępie wypada krytycznie ustosunkować się do przedstawionej w art. 1 pkt 2 projektowanej ustawy zmiany, która zakłada uchylenie art. 9d ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 334 ze zm.; dalej: u.s.p.).
Przepis ten stanowi, że przedmiotem obrad kolegium i samorządu sędziowskiego nie mogą być sprawy polityczne, w szczególności zabronione jest podejmowanie uchwał podważających zasady funkcjonowania władz Rzeczypospolitej Polskiej i jej konstytucyjnych organów.
Zakaz wyrażony w treści uchylanego przepisu zdaje się dosyć oczywisty, patrząc z perspektywy podstawowych założeń apolityczności sędziego oraz zasady incompatibilitas, która ze swej natury łączy się ze sprawowaniem urzędu sędziowskiego (art. 178 ust. 3 Konstytucji).
Dalsze zmiany, które Rada negatywnie opiniuje przewidują:
- zniesienie regulacji zakładających zakaz kwestionowania umocowania sądów i trybunałów, konstytucyjnych organów państwowych oraz organów kontroli i ochrony prawa, a także zakaz ustalania lub oceny przez sąd lub inny organ władzy zgodności z prawem powołania sędziego lub wynikającego z tego powołania uprawnienia do wykonywania zadań z zakresu wymiaru sprawiedliwości;
- zniesienie przepisów zobowiązujących do składania pisemnych oświadczeń o członkostwie w zrzeszeniu, w tym w stowarzyszeniu, o funkcji pełnionej w organie fundacji nieprowadzącej działalności gospodarczej, o członkostwie w partii politycznej;
- uchylenie regulacji przewidujących odpowiedzialność dyscyplinarną z tytułu „odmowy wykonywania wymiaru sprawiedliwości”, „działania lub zaniechania mogącego uniemożliwić lub istotnie utrudnić funkcjonowanie organu wymiaru sprawiedliwości”, a także „działania kwestionującego istnienie stosunku służbowego sędziego, skuteczność powołania sędziego, lub umocowanie konstytucyjnego organu Rzeczypospolitej Polskiej”.
Ponadto projektowana ustawa przewiduje wyeliminowanie z porządku prawnego regulacji funkcjonalnie sprzężonych ze znoszonymi przepisami, zakwestionowanymi przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, a odnoszących się do badania spełniania przez sędziego wymogów niezawisłości i bezstronności z uwzględnieniem okoliczności towarzyszących jego powołaniu i jego postępowania po powołaniu. Procedura w tym zakresie stanie się bezprzedmiotowa w związku ze zniesieniem zakazów dotyczących oceny prawidłowości umocowania organów władzy publicznej.
Powyższą zmianę należy ocenić zdecydowanie negatywnie, ponieważ niedopuszczalne jest odmawianie orzekania z innym sędzią oraz badanie podstaw jego powołania. Działanie takie jawi się w ocenie Krajowej Rady Sądownictwa jako sprzeczne z podstawowymi wartościami konstytucyjnymi i winno raczej stanowić podstawę do usunięcia takich osób ze służby sędziowskiej niż formę jej depenalizacji.
Podobnie jak Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego krytycznie należy ocenić rozwiązanie zaproponowane w art. 16 projektowanej ustawy. O ile ust. 1 tego przepisu jest konsekwencją uchylenia przepisów dotyczących tzw. testu niezawisłości i bezstronności, o tyle zgodnie z ust. 2 umorzenie z mocy prawa (z dniem wejścia w życie projektowanej ustawy) postępowania sądowego zainicjowanego „wnioskiem o test bezstronności” lub też prawomocne jego zakończenie przed dniem wejścia w życie projektowanej ustawy „nie stoi na przeszkodzie złożeniu wniosku o wyłączenie sędziego co do tego samego sędziego z powołaniem tych samych okoliczności lub opartego na tych samych podstawach faktycznych lub okolicznościach”.
Propozycja o takim kształcie, jaka została przedstawiona w art. 16 ust. 2 projektu pozostaje w oczywistej sprzeczności z postulatem stałości (niezmienności) rozstrzygnięć sądowych, stanowiącym istotny element składowy zasady pewności obrotu prawnego. Uwaga ta jest o tyle zasadna, że postępowanie sądowe inicjowane wnioskiem „testowym” - analogicznie, jak postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego od rozpoznania konkretnej sprawy cywilnej lub karnej - ma wyłącznie charakter incydentalny względem postępowania głównego. Z tych względów projektowane rozwiązanie nie może zostać ocenione pozytywnie.
Niezrozumiała i niezasadna w ocenie Rady jest zmiana przepisów dotyczących organów sądów oraz samorządu sędziowskiego.
Zgodnie z projektowanym art. 21 u.s.p. kolegium sądu stanie się organem sądu także w sądach rejonowych. W sądzie rejonowym, w którym jest mniej niż 10 stanowisk sędziowskich zadania kolegium sądu wykonywać będzie zgromadzenie ogólne sędziów sądu, ustalenie podziału czynności w sądzie rejonowym będzie następowało po zasięgnięciu opinii kolegium sądu rejonowego, nie zaś jak w obecnym stanie prawnym, kolegium właściwego sądu okręgowego.
Projektowany art. 23 u.s.p. przewiduje powierzenie samorządowi sędziowskiemu uprawnienia do przedstawienia kandydatów na prezesa danego sądu (w sądzie każdego szczebla), spośród których Minister Sprawiedliwości będzie zobligowany dokonać wyboru prezesa. Jeżeli przedstawiona zostanie wyłącznie jedna kandydatura, Minister Sprawiedliwości będzie jedynie mógł powołać wskazaną osobę, alternatywnie zaś powołać prezesa spośród sędziów tego sądu, sądów równorzędnych albo wyższych, po zasięgnięciu opinii zgromadzenia ogólnego sędziów. Podobne uprawnienie będzie przysługiwało Ministrowi Sprawiedliwości w przypadku, gdy zgromadzenie ogólne sędziów sądu nie dokona wyboru od 2 do 5 kandydatów na prezesa sądu, w terminie 2 miesięcy od dnia wystąpienia Ministra Sprawiedliwości o przedstawienie kandydatów. Wiceprezesi sądu będą natomiast powoływani spośród sędziów danego sądu na wniosek prezesa sądu, po zasięgnięciu opinii kolegium, a zatem również z udziałem samorządu sędziowskiego, z tym że w szczególnie uzasadnionych przypadkach Minister Sprawiedliwości będzie mógł powołać wiceprezesa sądu spośród sędziów sądów równorzędnych albo wyższych. Uchylone zostaną art. 24 i 25 u.s.p.
Konsekwencją ujednolicenia zasad funkcjonowania samorządu sędziowskiego sądów wszystkich szczebli będzie również uchylenie art. 35-36a u.s.p. i nadanie nowego brzmienia art. 33 i 34 u.s.p.
Przywrócone zostanie kworum (co najmniej połowa wszystkich członków zgromadzenia) niezbędne do skutecznego podejmowania uchwał przez zgromadzenie ogólne sędziów. Ma to zapewnić reprezentatywność gremium podejmującego decyzje, a w praktyce zmiana ta może uniemożliwić funkcjonowanie samorządu sędziowskiego i ponownie doprowadzić do sytuacji całkowitego jego paraliżu wobec obstrukcji członków zgromadzenia.
Projekt przewiduje w zmienionym art. 110 u.s.p. rezygnację z wyodrębnionych sądów dyscyplinarnych przy sądach apelacyjnych i powrót do wykonywania zadań sądów dyscyplinarnych pierwszej instancji przez sądy apelacyjne działające w składzie trzech sędziów tego sądu, wyłanianych do każdej sprawy spośród wszystkich sędziów danego sądu dyscyplinarnego, z wyjątkiem prezesa sądu, wiceprezesów sądu oraz rzecznika dyscyplinarnego. Uchylone zostaną art. 110a-l 10c u.s.p. oraz art. 82c u.s.p.
Konsekwencją zmian w u.s.p. oraz u.s.w. jest zmiana ustawy o z dnia 12 maja 2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa. Usunięty zostanie obowiązek zapewnienia przez KRS warunków działania rzecznikowi dyscyplinarnemu sędziów sądów powszechnych i asesorów sądowych oraz rzecznikowi dyscyplinarnemu sędziów sądów wojskowych. Ponadto zakłada się modyfikację normy przewidującej obecnie uwzględnianie - przy ustalaniu kolejności kandydatów do objęcia urzędu na stanowisku sędziego - opinii kolegium właściwego sądu, które to kolegium, zgodnie z proponowanymi zmianami, nie będzie już wyrażało opinii o kandydatach na sędziów.
Odnosząc się do zmian dotyczących asesorów projektodawca wskazał, że w obecnym stanie prawnym egzaminowani aplikanci aplikacji sędziowskiej nie mogą wybierać stanowisk asesorskich w wydziałach rodzinnych i nieletnich niezależnie od zainteresowania problematyką prawa rodzinnego. Wyłączenia te w sprawach rodzinnych są znacznie szersze niż na przykład w sprawach karnych, w których Asesorzy sądowi są wyłączeni jedynie od stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym wobec zatrzymanego przekazanego do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania oraz rozpoznawania zażaleń na postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, na postanowienia o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia i na postanowienia o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw.
Tymczasem przygotowanie zawodowe asesorów sądowych wynikające z długiej i wymagającej ścieżki edukacyjnej oraz wiek objęcia stanowiska asesorskiego wynoszący
minimalnie ok. 26 lat dają podstawy do tego, by umożliwić asesorom sądowym wykonywanie obowiązków orzeczniczych także w sprawach pozostających w zakresie właściwości wydziałów rodzinnych i nieletnich. Część asesorów wcześniej wykonywała obowiązki asystenta sędziego, referendarza, adwokata, radcy prawnego lub prokuratora, posiadają zatem odpowiednią wiedzę i doświadczenie życiowe. Jednocześnie osoby, które odbywały asesurę w innych wydziałach po jej zakończeniu nie chcą zmienić pionu orzeczniczego, co utrudnia zapewnienie odpowiedniej obsady wydziałów rodzinnych i nieletnich. Stanowi to trudną sytuację dla stron postępowań, w szczególności dzieci, ich rodzin, pacjentów szpitali psychiatrycznych, seniorów, osób z niepełnosprawnościami.

Kompletna wersja elektroniczna powyższego dokumentu jest dostępna w formacie PDF
WP.420.37.2025